Alchemicznych pojęć słownik, w sieci znaleziony

[Szept 1 659]

AMALGAMOWANIE - (łac.amalgamatio,corrosio per amalgamationen, molere) - w znaczeniu alchemicznym oznaczało -> kalcynację odpowiednich (familiaria) metali za pomocą rtęci.

ARCHEUSZ - (grec. arche = początek, punkt wyjścia, przyczyna, zasada) - pojęcie wprowadzone do alchemii przez Paracelsusa; był to "alchemik Natury; albo "alchemik świata" (spiritus mundi). W tym ujęciu Archeusz stanowi kierowniczą siłę tkwiącą w czterech żywiołach i jest jak gdyby architektem ewoluującej materii. Sędziwój nazywa go "sługą przyrody" (Archaeus, Naturae servus) i umiejscawia go w środku Ziemi.

ATANOR - (arab. tannur = piec) - piec przeznaczony do celów alchemicznych, przede wszystkim do sporządzania kamienia filozoficznego. W nim znajdowało się -> jajo filozoficzne z właściwymi reagentami - złotem albo srebrem i rozpuszczalnikiem uniwersalnym. Dzięki specjalnej konstrukcji w atanorze można było przez dłuższy czas utrzymać właściwą temperaturę. Autorzy dzieł hermetycznych podają, że ogień powinien być "umiarkowany, stały, słaby, równy, wilgotny, ciepły, biały, lekki, wszystko ogarniający, zwarty, przenikliwy, żywy, niewyczerpany i przez Naturę jedynie stosowany". Jako paliwo stosowany był zwykle węgiel. Znane były różne rodzaje atanorów.

BADANIE (łac. probatio) - symboliczne postępowanie mające na celu stwierdzenie, co znajduje się w danym ciele, oraz odróżnienie w nim "doskonałego" i "prawdziwego" od "złego" i "nieszlachetnego".

BALSAM NATURY (balsamum Naturae) - siarka.

BALSAM SIARKI (grec. balsamon, łac. balsamum, semic., np. hebr. basam = krzew balsamowy, balsam) - u Sędziwoja synonim nasienia lub -> zarodka.

BOLUS -> ziemia pieczętna.

BÓG NATURY, duch świata (spiritus mundi), duch Natury (spiritus Naturae) - u Sędziwoja lotny składnik saletry potasowej - identyczny z tlenem - z którego powstaje życie i zdrowie, i "bez którego w świecie nic nie może narodzić się i powstać".

CHALYBS (łac. = stal) - alegoryczna nazwa używana przez Sędziwoja dla określenia saletry potasowej, azotanu potasowego, która to substancja odgrywa podstawową rolę w jego systemie alchemiczno-hermetycznym.

CHRYSOPEA (grec.) - słowo wprowadzone, jak się zdaje, po raz pierwszy przez alchemika aleksandryjskiego Stephanosa (VII w.), w piśmiennictwie alchemicznym było później używane dość często jako synonim sztuki sporządzania złota, tj. alchemii.

CIEPŁO WAPORYCZNE (łac. vapor = para, opary) - ciepło uzyskiwane z gorącej pary wodnej.

CYRKULACJA (łac. circulatio = krążenie) - długotrwałe ogrzewanie substancji przy jednoczesnym nieustannym skraplaniu rozpuszczalnika. Była to więc pewnego rodzaju destylacja zwrotna przeprowadzana przy zastosowaniu urządzenia zwanego pelikanem. Ponieważ w naczyniu wytwarzało się nadciśnienie, temperatura procesu nie mogła być zbyt wysoka.

DEGRADACJA ZŁOTA (łac. degradatus = odstawiony, obniżony) - w alchemii proces przeprowadzany na złocie za pomocą tzw. anty-eliksiru i prowadzący do "obniżenia wartości" tego metalu, tj. przeistaczający je w postać -> materii pierwotnej.

DEKANTACJA (franc. decantation = cedzenie) - oddzielenie osadu od roztworu, polegające na pozostawieniu mieszaniny w spokoju, aby osad osadził się na dnie, i następnie ostrożnym zlaniu klarownego płynu.

DIANA FILOZOFÓW -> księżyc lśniący bielą

DRACHMA - aptekarska jednostka ciężarowa wprowadzona w 1555r. w Norymberdze, odpowiadająca 3,73 grama.

DUCH (łac. spiritus) - w znaczeniu alchemicznym: gaz.

DUCH GRYNSZPANU - pary kwasu octowego powstające podczas termicznego rozkładu grynszpanu (niem. Grunspan = zieleń hiszpańska), zasadowego octanu miedziowego, Cu(OH)2-(CH3COO)2 Cu.

DUCH NATURY (spiritus Naturae), duch powszechny (spiritus universalis), duch świata (spiritus mundi) - u Sędziwoja substancja unosząca się w oceanie powietrznym i kondensująca się w saletrze potasowej, identyczna z tlenem. W Liście 22 Sędziwój, jako jeden z pierwszych w historii przyrodoznawstwa, przedstawia prawidłowo rolę tego pierwiastka w procesie oddychania: "...Bóg narzucił zwierzętom - mówi on - konieczność oddychania, za pośrednictwem którego omawiany duch powszechny dostaje się ze strefy powietrza, gdzie występuje w obfitości, do wnętrzności zwierzęcia; tam zostaje strawiony i uzyskuje zapach właściwej postaci, po czym jedna jego część zostaje połączona z zarodkiem, celem spełnienia pierwszego warunku rozmnożenia, i zostaje przemieniona w zarodek".

Inspirowany niezwykłą wprost intuicją Sędziwój dał owemu duchowi powszechnemu, zwanemu także duchem życiowym, duchem żywotnym, siedlisko we krwi istoty żyjącej. Słuszna ta koncepcja dzięki pracom genialnego A. L. Lavoisiera znalazła w 1777 r. pełne empiryczne uzasadnienie.

DUCH SALETRY GRYZĄCY, WODA MOCNA (łac. aqua fortis) - kwas azotowy ok. 50-procentowy, otrzymywany przez suchą destylację saletry z uwodnionymi siarczanami (np. -> witriolem, ałunem) lub saletry z glinką (kaolinem). Ostatni sposób stosowany był przez Sędziwoja.

DUCH WINA (spiritus vini) - alkohol etylowy produkowany z wina. Sędziwój omawiając w Liście 25 proces otrzymywania tego preparatu podczas destylacji wina stanowczo występuje przeciw niektórym ówczesnym chemikom usiłującym dowodzić, że stężenie tej substancji może wzrastać do nieskończoności. Pogląd taki uważa on za absurdalny i słusznie twierdzi, że stężenie to może wzrastać tylko tak długo, jak długo będą z produktu usuwane wszystkie części obce i aż stanie się on czystym "duchem wina", tj. czystą substancją. Bardzo istotne i znamienne są tu rozważania Sędziwoja idące zdecydowanie w kierunku cząsteczkowej budowy ciał.

DUCH ŻYCIOWY, DUCH ŻYWOTNY -> duch Natury; -> Merkuriusz powietrza;

DUSZA -> tynktura

EKSTRAHOWANIE (łac. extractio = wyciąganie, uwalnianie) - w alchemii oznaczało oddzielenie "esencji" od jej ciała (corpus).

ELEMENTY -> Żywioły

FENIKS - w mitologii greckiej legendarny ptak, symbol słońca, odradzający się z popiołu po spaleniu. Grecy widzieli w Feniksie symbol duszy, która po śmierci ciała odradza się do nowego życia. Mit o Feniksie został przeniesiony do alchemii, gdzie proces zmartwychwstania ptaka utożsamiano z powstawaniem kamienia filozoficznego.

FERMENT ZŁOTA -> rubin złota; -> tynktura

FUNT MEDYCZNY (libra medicinalis) - aptekarska jednostka ciężarowa wprowadzona w 1555 r. w Norymberdze, zawierająca 12 uncji, odpowiadająca 358 gramom.

GŁOWA OBUMARŁA (łac. caput mortuum = głowa zmarłego) - w alchemii oznaczała stały osad, "ziemię" powstającą po odparowaniu lub wyprażeniu reagentu i nie posiadającą w sobie żadnej "siły" (virtus).

GRAN (łac. granum = ziarno) - najmniejsza aptekarska jednostka ciężarowa (-> funt medyczny) wprowadzona w 1555 r. w Norymberdze, odpowiadająca ciężarowi ziarna jęczmienia, pszenicy lub pieprzu, 0,062 grama.

HYLE (u Sędziwoja pisane także chylum) - według poglądu filozoficznego zwanego hylemorfizmem, stworzonego przez Arystotelesa, każda substancja składa się z materii (grec. hyle) i formy (morphe). Forma może istnieć tylko w połączeniu z materią. Teoria ta w postaci uogólnionej występuje w filozofii Awicenny, który zastosował ją do klasyfikacji przyrodniczych. Sędziwój jako paracelsysta zmodyfikował system hylemorficzny, przyjmując obok hyle (materii) jeszcze istnienie Archeusza (duszy) i azotu, tj. ducha powszechnego będącego pośrednikiem między tymi dwoma, a więc materią i duszą.

JAJO FILOZOFICZNE (ovum philosophicum, ampulla sphaerica) - naczynie szklane w kształcie jaja, umieszczone we wnętrzu -> atanora, w którym znajdowały się reagujące substancje: złoto lub srebro i rozpuszczalnik uniwersalny. W jaju filozoficznym przebiegał proces powstawania -> kamienia filozoficznego.

JOWISZ - alchemiczna nazwa cyny.

KALCYNACJA (średniow. łac. calcinatio = zamienienie w wapno) - proces polegający na przeprowadzaniu twardych ciał stałych za pomocą różnych zabiegów w ciała kruche lub sproszkowane. Mogło to następować za pomocą ogrzewania albo prażenia z dostępem powietrza. Powstający wówczas produkt, najczęściej tlenek metalu, nazywano wapnem żywym (calx viva). Kalcynacja mogła także przebiegać na drodze mokrej, na zimno lub na gorąco, a tworzący się osad nazywano po prostu wapnem.

KAMIEŃ FILOZOFICZNY (łac. lapis philosophicum), KAMIEŃ FILOZOFÓW (lapis philosophorum) - substancja służąca do transmutacji (przemiany) metali nieszlachetnych w złoto lub srebro, której sporządzenie stanowiło główny cel alchemików. Umiejętność otrzymywania k.f. posiadali "prawdziwi alchemicy", zwani adeptami. Proces otrzymywania k.f. miał przebiegać w -> jaju filozoficznym, reagentami były złoto lub srebro i Merkuriusz filozofów. Jeden z alchemików w następujący sposób opisuje przebieg faz "wielkiego dzieła": "W pierwszych tygodniach zwęglania materiał przyjmuje nieokreślone kolorowe odcienie. Okres ten nazywa się Królestwem Merkuriusza. Masa potem zielenieje, a w końcu czernieje. Z początku obserwuje się czerń na powierzchni (głowa wrony), potem czernieje cała masa i zaczyna się tzw. Królestwo Saturna. Masa umiera, aby odrodzić się. Kolor czarny przechodzi później w brązowe tony. Zachodzi teraz oddzielenie par, opadających następnie w postaci kropel. Jest to Królestwo Jowisza. Następuje potem Królestwo Diany odznaczające się oślepiającym białym blaskiem masy. Jeżeli pragnie się uzyskać proszek do białej przemiany (tj. do transmutacji w srebro), to druga faza operacji jest skończona; ale jeśli dążymy do czerwonej przemiany, to trzeba przedłużać nagrzewanie, nie zwracając uwagi na przejście masy ze stanu płynnego w stały i odwrotnie. Masa zielenieje, sinieje, robi się ciemnoczerwona. Wszystko to - Królestwo Wenery; potem przyjmuje ona odcień pomarańczowy, następnie barwi się na kształt ogona pawia, okazując wszystkie kolory tęczy (Królestwo Marsa). W końcu w jaju nad masą pojawiają się czerwone pary, zgęszczają się, masa wysycha, rozpala się do czerwoności i podczas ochładzania jaja filozoficznego zestala się w postaci niewielkich ziaren o kolorze czerwonym. Jest to realizacja ostatniego okresu, nazwanego Królestwem Apollina. Rozbija się teraz jajo i znajduje się w nim krystaliczny, bardzo ciężki proszek o barwie jasno-czerwonej i o zapachu prażonej morskiej soli. Proszek ten jest w stanie po upływie dwugodzinnego wrzenia zamienić w złoto rtęć lub roztopiony ołów, w ilości równej dziesięciokrotnemu ciężarowi samego proszku" (wg Jerzego von Mebesa). K.f. rzucony na roztopiony metal nieszlachetny (-> projekcja) ma właściwość przemienienia go (transmutowania) w złoto lub srebro. Niektórzy alchemicy podają, że posiada on także moc leczniczą odmładzania i regenerowania sił człowieka.

KAMIEŃ WINNY -> tartarus

KOAGULACJA (łac. coagulatio = ścinanie, tężenie) - operacja polegająca na kondensowaniu (coactio) ciał o równej i identycznej naturze i przeprowadzaniu ich z konsystencji płynnej lub eterycznej - w stałą i twardą.

KSIĘŻYC (łac. luna) - alchemiczna nazwa srebra.

KSIĘŻYC LŚNIĄCY BIELĄ ALBO DlANA FILOZOFÓW (luna albicans vel Diana philosophorum) -> faza powstawania kamienia filozoficznego w -> jaju filozoficznym stanowiąca końcowy etap pierwszej połowy wielkiego dzieła. macica (łac. matrix) - w sensie alchemicznym miejsce w przyrodzie, w którym powstają i kształtują się wszelkie rzeczy i materialne twory, podobnie jak płód w organizmie żywym. W nauce Sędziwoja pojęcie "macicy" odgrywa dominującą rolę: każde ciało, a więc kamień, metal, zwierzę, roślina i człowiek, wymaga istnienia swej macicy, w której następuje jego formowanie, rozwój i wzrost. Minerały i metale powstają we wnętrzu ziemi i tam też posiadają siedlisko ich macice. Tyle jest macic, ile miejsc - twierdzi Sędziwój - a każda z nich posiada inne właściwości i wydaje "podobny do siebie płód".

MAGISTERIUM - słowo to, według Fritza Hommela, można wyprowadzić z perskiego magusch = mag. U Pseudo-Gebera znaczy "wysoka sztuka uszlachetniania matali", natomiast u Paracelsusa "magisterium" oznacza czasami "dogmat medyczny". W swej Archidoxa rozumie on pod tym pojęciem sztucznie preparowane i "obdarzone dużymi siłami" ekstrakty, arkana itd. Z czasem nazwa "magisteria" przeszła na stałe do farmacji (np. magisterium bismuthi, bismuthum subnitricum - zasadowy azotan bizmutu, Bi(OH)2NO3, stosowany jest w chorobach przewodu pokarmowego). W alchemii wielkie magisterium odpowiada czerwonej -> tynkturze, zaś małe magisterium - białej -> tynkturze.

MAGNES -> saletra filozofów.

MAGNEZJA (magnesia) - alegoryczna nazwa używana przez Sędziwoja dla oznaczenia saletry potasowej.

MARS - alchemiczna nazwa żelaza.

MATERIA METALI - według Paracelsusa wszystkie metale składają się z trzech pierwiastków: rtęci (Mercurius), siarki (sulphur) i soli (sal) pojmowanych jednak w znaczeniu hermetycznym. Sędziwój dowodzi, że pierwotna materia metali jest dwojaka: stanowi ją Merkuriusz i siarka.

MATERIA PIERWOTNA, M. PIERWSZA (materia prima) - w alchemii hipotetyczny produkt wyjściowy służący do preparowania kamienia filozoficznego. Symbolicznie przedstawiano materię pierwotną w postaci węża Uroborosa pożerającego własny ogon. Poszukiwano jej w wodzie, szczególnie w wodzie deszczowej, w ziemi oraz w świecie roślinnym i zwierzęcym.

MATERIA WTÓRA (materia secunda) - według Sędziwoja w królestwie roślinnym i zwierzęcym materią wtórą jest ukryty w nasieniu -> zarodek, dzięki któremu rośliny i zwierzęta rozmnażają się. Woda, której schowkiem jest powietrze, stanowi zarodek uniwersalny. Zarodek jest niewidoczny, widzialne jest tylko nasienie. Umieszczony we właściwej macicy ulega on "przetrawieniu" i wydaje owoc - minerał albo metal.

MEDYCYNA - w znaczeniu alchemicznym środek do "leczenia", czyli uszlachetniania metali, tynktura, kamień filozoficzny.

MERKURIALNY PŁYN FILOZOFICZNY (-> rozpuszczalnik uniwersalny) służący do preparowania kamienia filozoficznego. Przygotowywanie tego preparatu Sędziwój opisał w Traktacie o soli.

MERKURIUSZ FILOZOFÓW, MERKURIUSZ FILOZOFICZNY, MERKURIUSZ NASZ, MERKURIUSZ ŻYWY - jeden z podstawowych -> pierwiastków alchemicznych, pierwotny składnik metali, wyobrażał pierwiastek lotności. To, co w ogniu ulatywało, stanowiło Merkuriusza, to co spalało się - siarkę, pozostałość zaś była solą. Merkuriusz jest "światłem astralnym", duchową kwintesencją ciał ,,lotnym pierwiastkiem "natury" wody", któremu kształtująca siła może nadać określoną postać i doprowadzić go wraz z ciałem do najwyższej doskonałości. Pojęcie Merkuriusza miało w alchemii - i u Sędziwoja - szereg bardzo rozległych znaczeń i było używane do określenia najróżnorodniejszych stanów i postaci materii.

MERKURIUSZ POSPOLITY - w alchemii rtęć metaliczna.

MERKURIUSZ POWIETRZA (Mercurius aeris) - u Sędziwoja, "najczystsza substancja powietrza, dająca życie i zdrowie, substancja identyczna z tlenem. W traktatach swych alchemik określa ją różnymi nazwami: pokarm życiowy (cibus vitae), duch żywotny (spiritus vitalis), duch powszechny (-> duch natury) itp.

MERKURIUSZ TRIUMFUJĄCY FILOZOFÓW - preparat opisany przez Sędziwoja w Traktacie o soli, stanowiący odmianę -> wody królewskiej.

METALE ŻYWE (np. złoto Żywe = aurum vivum, srebro żywe = argentum vivum) - metale preparowane w trakcie specjalnych operacji alchemicznych, które miały być przeznaczone do produkowania kamienia filozoficznego. Sędziwój opisuje sposób ich przygotowania w swych 55 listach.

MLEKO FILOZOFICZNE - U alchemików -> woda królewska.

NASIENIE -> zarodek;-> balsam siarki.

NASIONKO -> zarodek.

NATURA - w sensie hermetycznym: zewnętrzny, widzialny byt, będący ucieleśnieniem niewidzialnych i wiecznie działających twórczych sił Kosmosu.

OCZYSZCZANIE (łac. purificatio) - proces przebiegający przy zastosowaniu różnych działań, jak destylacja, sublimacja, rozpuszczanie (przy tym filtrowanie i krystalizacja), spalanie, odparowywanie itd. Według alchemików w przyrodzie czynnikami oczyszczającymi są żywioły: ogień, powietrze i woda.

ODBIERALNIK (łac. receptaculum) - naczynie ustawiane przy wylocie retorty lub chłodnicy, do którego spływała ciecz destylowana.

OLEJ (łac. oleum) - w alchemii substancja niekoniecznie o charakterze organicznym. Olejami nazywano ciało o konsystencji półpłynnej, często zawierające różne związki nieorganiczne. Na przykład, olejem antymonowym zwano chlorek antymonowy, SbCl3, otrzymywany przez suchą destylację jakiegoś chlorku (np. sublimatu, HgCl2) i siarczku antymonowego, Sb2S3.

OLEJ WITRILOWY (łac. oleum vitrioli) - ok. 75-procentowy kwas siarkowy, H2SO4, otrzymywany przez suchą destylację siarczanu żelazowego, Fe2(SO4)3. Od 1675 r. produkowany w dużych ilościach w Nordhausen w Harzu.

PIĄTA ESENCJA (łac. quinta essentia) - w znaczeniu alchemicznym preparat zawierający wszystkie najbardziej czyste i najdoskonalsze "siły i właściwości" substancji. Na przykład piątą esencją wina jest alkohol.

PIERWIASTKI (łac. elementa) - alchemicy posługiwali się pojęciem trzech pierwiastków (tria principia): Merkuriusza, siarki i soli, które według nich stanowiły składniki wszystkich ciał. Wyobrażenia te, oczywiście, różniły się od współczesnych poglądów na pierwiastki, niemniej alchemicy odróżniali ciała proste od złożonych, określając pierwsze terminem elementum, drugie zaś - elementatum.

PODNIESIENIE (łac. exaltatio) - oznaczało operację, w której przemieniane ciało zostawało doprowadzone do wyższego i szlachetniejszego - pod względem siły i działania - rodzaju substancji.

POKARM ŻYCIOWY -> Merkuriusz powietrza.

POMNOŻENIE (łac. multiplicatio) - według poglądów alchemików użycie kamienia filozoficznego, czyli -> tynktury, umożliwiało przemianę w złoto lub srebro wielkich, nieograniczonych ilości metali nieszlachetnych. Kamień musiał być jednak "pomnożony" w specjalnej operacji: uszlachetnione metale, służące do produkcji tynktury, mogą bowiem uszlachetniać dalsze partie, te następne i proces taki daje się prowadzić do nieskończoności.

PROJEKCJA (łac. proicere - wyrzucić) - wrzucanie do roztopionego metalu nieszlachetnego -> kamienia filozoficznego (czyli tynktury), wskutek czego metal ten miał się przemieniać w złoto lub srebro.

PRZEMIANA BIAŁA I CZERWONA -> kamień filozoficzny.

PUTREFAKCJA (łac. putrefactio = gnicie) - w znaczeniu alchemicznym proces prowadzący do oczyszczenia, rafinowania substancji. Polegał on na rozpuszczaniu ciała w jakimś rozpuszczalniku w podwyższonej temperaturze, albo na jego naturalnym gniciu i samorzutnym rozkładzie w umiarkowanym cieple.

REAGENT UNIWERSALNY - U Sędziwoja -> kamień filozoficzny, -> tynktura.

REALGAR ->sandarach.

REDUKCJA (łac. reductio) - operacja prowadząca do przywrócenia badanemu ciału (res mutata) "pierwotnej postaci". Mogła ona przebiegać w różnorodny sposób, np. polegała na redukcji tlenku metalu za pomocą węgla do czystego metalu.

REKTYFIKACJA (średniow. łac. rectificatio = wyprostowanie) - u alchemików oczyszczanie substancji.

REWERBEROWANIE (łac. reverberatio) - bardzo silne ogrzewanie substancji w piecu płomienistym, w którym podlegała ona bezpośredniemu działaniu płomieni jakiegoś palącego się materiału, np. węgla. Celem zwiększenia siły ognia stosowano miechy.

ROZPUSZCZALNIK UNIWERSALNY (łac. menstruum universale, menstruum solvens, alkahest) - uniwersalny rozczynnik rozpuszczający wszystkie ciała. U Sędziwoja pojęcie to oznaczało specjalnie preparowanego Merkuriusza filozoficznego (-> merkurialny płyn filozoficzny), który podczas produkowania kamienia filozoficznego służył do rozpuszczania złota lub srebra. Zwany był także wodą filozoficzną.

ROZPUSZCZANIE (łac. solutio = roztwór) - ważny proces alchemiczny, oznaczał on oddzielanie składników ciała, dzięki rozluźnieniu jego spoistości (continuitas) i struktury (compages).

RUBIN, zarodek, ferment złota lub srebra (łac. semen, fermentum lunare seu solare) - alchemiczne określenie dla otrzymanego ze złota lub srebra preparatu, z którego miał powstawać kamień filozoficzny.

SALAMANDRA - alegoryczne określenie -> kamienia filozoficznego

SALETRA FILOZOFÓW, SÓL FILOZO­FICZNA, SÓL ŚRODKOWA, SÓL ZlEMI, SÓL ŚWIATA (sal petrae philosophorum, sal nitri, sal centrale, sal terrae, sal mundi) - saletra indyjska, czyli saletra potasowa, azotan potasowy, KNO3. Podstawowa substancja w systemie alchemiczno-hermetycznym Sędziwoja, służąca do otrzymywania -> Merkuriusza filozofów niezbędnego przy produkcji kamienia filozoficznego. Z niej także powstaje -> Merkuriusz powietrza, czyli tlen, dzięki któremu - według alchemika - istnieje życie na Ziemi. Saletra stanowi produkt kondensacji -> ducha Natury i powstaje w głębinach Ziemi jako tzw. sól środkowa. Jest ona substancją oczyszczającą, rozpuszczającą i zabezpieczającą przed gniciem. Sędziwój nazywa ją alegorycznie magnesem (gdyż jak magnes przyciąga żelazo, tak ona przyciąga z powietrza -> ducha życiowego - tlen), "magnezją", "solą, która pływa w morzu świata" (tj. w oceanie powietrznym), "wodą, która nie macza rąk, bez której w świecie nic nie może się narodzić i powstać". Według Sędziwoja saletra potasowa stanowi "początek i klucz do całej wiedzy hermetycznej".

SANDARACH, REALGAR - siarczek arsenu, As4S4.

SATURN - alchemiczna nazwa ołowiu.

SIARKA FILOZOFÓW (łac. sulphur, sulphur philosophorum, sulphur vivum vel fossile, balsamum Naturae itd.) - w nauce alchemicznej, obok Merkuriusza i soli, główny składnik metali, nieidentyczny z chemicznym pierwiastkiem. Nadaje metalom, np. złotu, barwę i stanowi synonim palności. Jest ona "ojcem metali", tłustą ziemią, zawierającą w sobie naturalny zarodek kamienia filozoficznego i wymaga zestalenia (fixatio).

SIARKA BARWIĄCA -> tynktura.

SŁOŃCE (łac. sol) - alchemiczna nazwa złota.

SŁOŃCE ŚRODKOWE, SŁOŃCE ZIEMSKIE - u Sędziwoja ogień znajdujący się we wnętrzu Ziemi.

SÓL (łac. sal) - w nauce alchemicznej jeden z trzech głównych pierwiastków będących składnikami metali, wprowadzony do alchemii i objaśniony przez Paracelsusa. Sól jest wyobrażeniem ziemistości, materii, posiada ograniczoną "siłę". Nie należy jej identyfikować ze zwykłą solą kuchenną, czyli chlorkiem sodowym, NaCl.

SÓL AMONIAKALNA (łac. sal ammoniacum), sól lotna (sal volatile) - chlorek amonowy, salmiak, NH4Cl. Alchemicy arabscy otrzymywali ją z moczu, sadzy i soli kuchennej, Egipcjanie zaś głównie z sierści wielbłąda.

SÓL ŚRODKOWA (łac. sal centrale), sól filozoficzna -> saletra filozofów.

SÓL STAŁA, SÓL ALKALICZNA (łac. sal fixum, sal alcali, sal tartari) - węglan potasowy, potaż, K2C03.

SÓL ŚWIATA, SÓL ZIEMI -> saletra filozofów.

SPAGIRYCZNA SZTUKA (gr. spao = rozdzielam i ageiro = łączę) - określenie alchemii jako sztuki rozdzielania i łączenia ciał.

STAL (łac. -> chalybs) - u Sędziwoja alegoryczna nazwa dla saletry potasowej.

STRAWIENIE, WYTRAWIENIE, PRZETRAWIENIE, TRAWIENIE (łac. digestio) - powolne wyciąganie z materiału czynnych, działających części za pomocą rozpuszczalnika w zamkniętym naczyniu we wzrastającej temperaturze. Alchemicy używali tu często umieszczonego w naczyniu nawozu końskiego (fimus equinus), którego składniki w łagodnej temperaturze (35°- 40° C) ulegały rozkładowi.

SUBLIMACJA (łac. sublimatio = podnoszenie) - przejście substancji bezpośrednio ze stanu stałego w lotny bez zamieniania się w ciecz. Proces ten stosuje się w celu oczyszczenia substancji lotnych. Sublimacja kołowa polega na cofaniu substancji przesublimowanej z powrotem do naczynia, celem ponownego poddania jej wyparowaniu.

TARTARUS - kamień winny, naturalny produkt wydzielający się z wina w beczkach. Składa się głównie z kwaśnego winianu potasowego, KHC4H4O6.

TRANSMUTACJA - przemiana metalu nieszlachetnego w złoto lub srebro za pomocą kamienia filozoficznego.

TRAWIENIE -> strawienie.

TURBIT (łac. turbithum) - błyszczący żółty i krystaliczny proszek powstający przez ogrzewanie rtęci z kwasem siarkowym. Wytworzony osad przemywa się gorącą wodą. Turbit składa się z zasadowego siarczanu rtęciowego, HgSO4�2HgO. W początku XVII w. stosowany był w medycynie.

TYNKTURA (łac. tinctura = nalewka; por. tingere = barwić) - w znaczeniu alchemicznym "działająca esencja", -> kamień filozoficzny, substancja nadająca każdemu metalowi nieszlachtnemu właściwości złota lub srebra i przemieniająca je w te ciała. Alchemicy odróżniali czerwoną tynkturę (synonim: wielki eliksir, wielkie magisterium, czerwony lew, kamień filozoficzny) stosowaną do przemiany metali (transmutacji) w złoto (tinctura rubedinis) oraz białą tynkturę (synonim: kamień drugiego rzędu, mały eliksir, małe magisterium, biały lew) służącą do przemiany metali w srebro (tinctura albedinis). Transmutacja następowała za pomocą -> projekcji. Jeśli tynktura dokonywała całkowitej przemiany, nazywano ją uniwersalną, jeśli zaś tylko częściowej - zwała się partykularną. Tynkturę nazywano także fermentem, zarodkiem, duszą i siarką barwiącą (sulphur tingens).

UNCJA - aptekarska jednostka ciężarowa, równa 1/12 funta, wprowadzona w 1555 r. w Norymberdze, a odpowiadająca 29,8 grama.

WAPNO (łac. calx) - produkt końcowy ->kalcynacji, w alchemii bardzo zróżnicowany pod względem chemicznym. Wapna metali były to najczęściej ich tlenki. Określenia te miały także inne znaczenia, np. wapno miedzi (calx cupri) oznaczało grynszpan Cu(OH)2�(CH3COO)2Cu, wapno ołowiu (calx saturni) - biel ołowianą 2PbCO3 � Pb(OH)2, wapno srebra (calx argenti immersiva) - chlorek srebrowy AgCl, itd.

WENERA - alchemiczna nazwa miedzi.

WILGOĆ RDZENNA METALI (łac. humidum radicale metallorum) - u Sędziwoja pojęcie oznaczające jeden z głównych składników metali, identyczny z -> Merkuriuszem filozofów.

WITRIOL (łac. vitriolum) - nazwą tą oznaczano w alchemii uwodnione siarczany metali dwuwartościowych. Vitriol Romanum (także vitriol viride, vitriol Goslariense) oznaczał siarczan żelazawy, FeSO4-7H2O, zaś vitriol coeruleum - siarczan miedziowy CuSO4�5H2O. Mineralny witriol miedziowy zawierał zawsze pewną ilość siarczanu żelazawego. Witriole oczyszczano za pomocą krystalizacji.

WODA FILOZOFICZNA (łac. aqua philosophica) - u alchemików substancja identyczna z -> rozpuszczalnikiem uniwersalnym.

WODA KRÓLEWSKA (łac. aqua regis) - alchemiczna nazwa mieszaniny trzech części kwasu solnego i jednej części kwasu azotowego, rozpuszczającej większość metali, a także "króla metali" - złoto. Srebro roztwarzane w wodzie królewskiej wydziela się w postaci osadu - chlorku srebra, AgCl. W późnym średniowieczu otrzymywano wodę królewską przez destylację saletry z siarczanami i chlorkami. Rozpuszczające działanie tego preparatu polega na tworzeniu się chloru i chlorku nitrozylu; reakcja ta przebiega w sposób następujący: HNO3+3HCl ->NOCl+2H2O + + t Cl2

WODA MERKURIALNA (łac. Aqua Mercurialis) - w alchemii -> Merkuriusz filozofów lub azot filozofów (azoth philosophorum). Sędziwój opisuje otrzymywanie tej wody przez prażenie saletry potasowej z glinką porcelanową (kaolinem).

WODA MOCNA (aqua fortis) - kwas azotowy (-> duch saletry gryzący).

WODA NASZA, WODA NIEBIAŃSKA, WODA NIE MACZAJĄCA RĄK, WODA PONTYJSKA, WODA SOLI NITROWEJ - u Sędziwoja lotna -> saletra filozofów unosząca się w oceanie powietrznym, przyciągająca i kondensująca ducha życiowego, czyli tlen; substancja identyczna z saletrą potasową.

WODA ŻYWIOŁU - jeden z czterech głównych elementów w koncepcji Arystotelesa, a więc jeden z pierwotnych budulców wszystkich ciał.

ZARODEK i NASIENIE - Według Sędziwoja wszystkie ciała i istoty żywe (metale, minerały, rośliny i zwierzęta) posiadają swój zarodek, nasionko (semen) ukryte w nasieniu (sperma), materialnie zaś w ziarnie (granum); pogląd ten wywodzi się właściwie z koncepcji filozofa greckiego Anaksagorasa (ok. 500 - ok. 428 r. p.n.e.), który przyjmował istnienie nieskończenie wielu niedostrzegalnych cząsteczek (nasion, zarodków rzeczy, ziaren), które Arystoteles, omawiając jego naukę, nazwał później homojomeriami. Z owych niezmiennych homojomerii powstała ogromna różnorodność rzeczy, przy czym swoiste cechy poszczególnych rzeczy określane są tymi homojomeriami, które w danej mieszaninie przeważają, a czynnikiem wprawiającym w ruch powstałą z nich, bezwładną materię, jest nous (rozum, duch), pojmowany przez Anaksagorasa jako pierwsza przyczyna. Sędziwój uważa więc, że nasienie jest "eliksirem każdej rzeczy albo -> piątą esencją, czyli najdoskonalszym odwarem i strawieniem, nazywanym -> balsamem siarki, który jest tym samym, czym -> wilgoć rdzenna w metalach". Według niego w nasieniu znajduje się zawsze zarodek, dzięki któremu następuje powstawanie różnych ciał. Także -> tynktura, -> materia wtóra.

ZARODEK ZŁOTA -> rubin złota.

ZIEMIA PIECZĘTNA, ZIEMIA GLINIASTA, (łac. terra sigillata, także terra lemnia) - czerwona albo biała odmiana glinki, pochodząca z wyspy Lemnos. Była wysoce ceniona. Określano ją także nazwą bolus. Bolus biały zawierał głównie krzemian glinowy, Al2O3-2SiO2-2H2O. Odmiana czerwona, zwana bolus rubra (bolus communis, armena bolus) - występowała z zawartością tlenku żelaza.

ZIEMIA STAJENNA - ziemia nasycona odchodami zwierzęcymi (obornikiem), którą alchemicy posługiwali się przy otrzymywaniu saletry. Jeden z najdawniejszych opisów odnośnego procesu podaje Georgius Agricola w dziele De re metallica (1556).

ZIEMIA TŁUSTA -> siarka.

ZŁOTO SFERMENTOWANE - U Sędziwoja złoto przeprowadzone w tynkturę w jaju filozoficznym. Według niego kamień filozoficzny albo tynktura nie jest niczym innym, jak "złotem przetrawionym do najwyższego stopnia".

ŻYWIOŁY, ELEMENTY - Według Arystotelesa tworzywo świata składa się z czterech żywiołów (quatuor elementa): ziemi, wody, powietrza i ognia. Koncepcja ta, wywodząca się jeszcze od Empedoklesa, odgrywała podstawową rolę w nauce alchemii. Od czasów Paracelsusa (XVI w.) alchemicy posługiwali się pojęciem trzech pierwiastków: Merkuriusza, siarki i soli. Niektórzy z nich wprowadzili pięć: ducha (spiritus), sól (sal), siarkę (sulphur), wodę (aqua) i ziemię (terra). Pierwsze trzy określano jako "pierwiastki czynne" (elementa activa), zaś ostatnie dwa jako "pierwiastki bierne" (elementa passiva).

,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,,

Źródło: http://alhim.republika.pl/slownik.htm

[Mistyk 243]