Mącznica lekarska

[Gość zoska1977]

Wygląd, występowanie i cechy charakterystyczne

Mącznica lekarska jest krzewinką o zdrewniałych pędach, długich nawet na metr, ale wysokich najwyżej na 20 cm. Jedną z jej cech charakterystycznych są płożące się gałązki. Jej liście są zimozielone, podłużnie-odwrotnie jajowate, całobrzegie, bez gruczołów, o siatkowatym unerwieniu, z wierzchu połyskujące, od spodu bledsze. Pojawiające się od marca do lipca kwiaty zebrane są w zwisłe, krótkoszypułkowe grona, ich dzbaneczkowata, najszersza w dolnej części korona jest biała lub bladoróżowa, owłosiona od wewnątrz, a kielich pięciodzielny; jego działki są biało obrzeżone. Owocuje od połowy lipca do października, a jej owocem są czerwone, mączyste (stąd nazwa gatunkowa), jasne wewnątrz i mało soczyste jagody.

Występuje w lasach iglastych północnej części całej północnej półkuli. W zasadzie jest gatunkiem górskim, subalpejskim, jednak w Polsce występuje w borach sosnowych i na wrzosowiskach północnej części niżu, a w Karpatach jest bardzo rzadka. Jest rośliną chronioną.

Uprawa mącznicy jest dość trudna - roślina wymaga słonecznych stanowisk i pulchnej, próchnicznej, na powierzchni kwaśnej gleby.

Gatunek często bywa mylony z borówką brusznicą (Vaccinium vitis-idaea L.).

Jagody mącznicy w stanie surowym niemal pozbawione smaku, po ugotowaniu stają się słodsze. Były jadane przez wiele północnych ludów (europejskich, azjatyckich i północnoamerykańskich), surowe, suszone, smażone lub gotowane. Czasem, by zachowały świeżość, przechowywano je w zwierzęcym (np. niedźwiedzim lub foczym) tłuszczu. Niektóre plemiona jadły je mieszane z tłuszczem i rybią ikrą.

Liście bywały składnikiem mieszanek do palenia (w Ameryce mieszano je z tytoniem). Parzono z nich również rodzaj herbaty (w północno-wschodniej Europie). W Szwecji i Rosji używano ich do wyprawiania skór (ze względu na zawartość taniny), służyły również do barwienia tkanin, dając popielatoszary kolor.

Nazwy ludowe: niedźwiedzie grono (białostockie), niedźwiedziny (lubelskie), chróścina (świętokrzyskie) lub chróścina jagoda (w krakowskiem).

Surowiec, skład chemiczny i działanie

Surowcem leczniczym są liście mącznicy. Z uwagi na ich zimotrwałość można je zbierać praktycznie przez cały rok. Należy je suszyć szybko (mogą się zaparzać), najlepiej na słońcu lub w przewiewnej suszarni, w temperaturze nie wyższej niż 55°C.

Liście zawierają przede wszystkim glikozydy fenolowe (arbutynę i metyloarbutynę), flawonoidy (hiperozyd, rutynę, mirycetynę, izokwercetynę), irydoidy (monotropeinę i ureozyd), triterpeny (głównie kwas ursolowy, którego nazwa pochodzi od tego właśnie surowca), kwas chinowy i garbniki (przede wszystkim taninę). Surowiec działa moczopędnie, bakteriobójczo przeciw zakażeniom dróg moczowych, odkażająco, ściągająco i ułatwia wydalanie z organizmu różnych soli.

Zastosowanie lecznicze i dawkowanie

Pisemne ślady leczniczego stosowania mącznicy sięgają XII wieku - jest nieprzerwanie stosowana od średniowiecza. Została wyszczególniona w dwunastowiecznym walijskim tekście Lekarze z Myddfai. Naukowo po raz pierwszy opisał ją Clusius w 1601 r., w 1763 r. była zalecana do użytku leczniczego przez Gerharda z Berlina. Jej monografia została zamieszczona w pierwszej Farmakopei Londyńskiej z 1788 r., co wskazuje na dużo dawniejsze użycie przez lekarzy i aptekarzy. Była oficjalnym surowcem Farmakopei Amerykańskiej od roku 1820 aż do 1926, kiedy to zaczęto odstępować od zamieszczania w farmakopeach tradycyjnie stosowanych surowców zielarskich.

Napar z liścia mącznicy, z uwagi na zawartość glikozydów fenolowych, jest stosowany przede wszystkim w zakażeniach dróg moczowych i przy skłonnościach do zasadowej kamicy moczowej (mocz o odczynie alkalicznym). Zawarte w surowcu flawonoidy działają lekko moczopędnie, jednak zwiększają wydalanie soli, a garbniki - przeciwzapalnie i ściągająco. Roślina bywa stosowana pomocniczo przy zmazach nocnych, w nocnym moczeniu się dzieci, przy rzeżączce (u mężczyzn) i krwiomoczu, a także uzupełniająco w przewlekłych biegunkach i nieżytach dróg moczowych. Jest częstym składnikiem mieszanek ziołowych o działaniu moczopędnym i odkażającym. Barwi mocz na zielono. Ze względu na silne działanie dobrze jest stosować surowiec w połączeniu z siemieniem lnianym i nie przedłużać kuracji. Zawarta liściach mącznicy tanina może spowodować podrażnienia żołądka i zaparcia.

Przy zakażeniach dróg moczowych należy co trzy godziny pić po 1-1,5 łyżki naparu z grubo zmielonych liści (około 20 g na szklankę wody) i obficie popijać ciepłym płynem.

Przy zapaleniu otrzewnej lub w podejrzeniu zmian gruźliczych stosuje się mieszankę z 30 g liścia mącznicy, 50 g pączków brzozy, 30 g naowocni fasoli i 40 g liścia pietruszki - przyrządza się z niej słaby napar, który należy pić trzy razy dziennie.

Przy krwiomoczu stosuje się odwar z równych ilości liści mącznicy i pokrzywy, ziela rdestu ptasiego, ziela krwawnika i kłącza pięciornika. Należy go pić cztery razy dziennie po 1/4 szklanki.

Zastosowanie magiczne

For ink, you need the bearberry,

And bark stripped from a willow tree.

Boil the mixture. When you spill

A drop that forms a little ball,

The ink is done. The vellum waits

The issue of the murdered goat,

The plundered raven, swan, and tree,

The music of the bearberry.

Z dwunastowiecznego przepisu na poemat

przypisywanego Ariemu Uczonemu

(

Księga Islandczyków

)

Mącznica jest związana z Marsem i Plutonem, a także ze znakiem Barana. Symbolizuję skandynawską runę Hagl (Hagalaz) związaną z Heimdallem, w najprostszym rozumeniu oznaczającą nagłą zmianę w życiu, na gorsze lub lepsze - zmianę wnoszącą w życie nowe i dotychczas niespodziewane elementy, a także odcięcie się od rzeczy starych, do których się przywykło i zwrócenie się ku nowym celom i wartościom. Nie należy postrzegać takiej zmiany katastroficznie, a raczej widzieć w niej naturalny i zdrowy element rozwoju. Mącznica może zatem stanowić symbol zmiany jako nieodłącznego elementu życia, nawet jeśli wiąże się ona z bólem i utratą rzeczy dawniej znaczących.

Liście mącznicy bywały stosowane w kadzidłach i w amuletach, jako element wzmacniający koncentrację (usuwający rozproszenie). U niektórych plemion syberyjskich i północnoamerykańskich ich palenie bywało włączane w szkolenie szamańskie. Uważa się, że roślina wzmacnia "moce psychiczne" - ze względu na to bywa zaszywana w noszonych przy sobie magicznych saszetkach. Mówi się, że noszenie takich saszetek może chronić przed złymi urokami rzucanymi przez czarownice. Można je jednak przygotowywać tylko dla siebie, dane komuś mają tracić działanie. Amulety zawierające mącznicę używane były również w magii zwierzęcej i miały wspierać zmiennokształtność. Umieszczenie mącznicy na ołtarzu lub ozdobienie jej gałązkami miejsca rytuału ma sprzyjać koncentracji.

Mącznicę stosuje się również w zaklęciach związanych ze sprawami prawnymi. W wieczór poprzedzający proces należało rozsypać proszek z jej liści we wszystkich kątach domostwa; miało to zapewnić powodzenie w sądzie.

Używano jej również w magii miłosnej. Obsypanie butów sproszkowanymi liśćmi miało zaprowadzić do ukochanej osoby.

Liście mącznicy, podobnie jak szałwii, palono w kadzidłach ku czci celtyckich bóstw oraz by ułatwić duszom zmarłych oderwanie się od "tu i teraz" i wędrówkę do Tamtego Świata.